مقدمه
با گذشت 68 سال از سرکوب حکومت ملی آزربایجان و
با توجه به آن که حرفی های بسیاری در مورد آن گفته و نوشته شده است، هنوز هم تحلیل
آن با دشواری های بسیاری رو به روست.تحلیل های آلوده به حب و بغض از یکسو و سرکوب های
فیزیکی و ماهیتی حکومت و اپوزسیون تمامیت خواه از سویی دیگر، حقیقت این واقعه را زیر
باری از تمجید ها و دشنام ها پنهان ساخته است. دوستداران آن چهره ی مثابه ناجی بشری
از او ساخته اند و در مقابل مخالفان آن در صدد اند چهره ای دیو گونه از آن را به نمایش
گذارند .
سرسپردگی، وابسته به پایگاه سوسیالیست از جمله ویژگی
هاییست که به این جنبش مستقل اتلاق می گردد. مخالفان دلیل وابستگی این حکومت را حمایت
اتحاد شوروی از آن بیان می کنند، حمایت اتحاد شوروی از حکومت ملی آزربایجان جزو حقایق
غیر قابل انکار این جنبش است اما عنوان کردن آن به تنهایی پنهان کردن بخشی از حقایق
داوری است .
جنبش دموکراتیک آزربایجان زمانی شکل گرفت که جنگ
جهانی دوم به پایان رسیده و جهان بین دو قطب شرق و غرب تقسیم گشته بود و فرقه ی دموکرات
آزربایجان، به دلیل باور های ملی طبقاتی اش مورد توجه و حمایت و توجه اتحاد شوروی قرار
گرفته بود از سویی دیگر رژیم ایران نیز تحت لوای پایگاه غرب دست و پا میزد و سرارن
جنبش ملی نیز به هیچ وجه نمی توانستند با غرب روابط حسنه ای برقرار سازند .
اما در حقیقت 21 آذر ، تجلی دولت شوندگی ملی و ترمیم
غرورملی در آزربایجان جنوبی بود. و حکومت ملی آن
در واقع، پردازنده ی اندیشه ای توام با ناسیونالیسم، مدرنیته و استقلال طلبی
ملی بود که با این روند توانست در طول حکومت یکساله ی خود به توفیقات فراوانی در عرصه
های مختلف دست یابد و در واقع میراث دار جنبشی ملی در آزربایجان جهت نیل به حقوق پایمال
شده ی خلق ها گردد .
در این نوشتار سعی خواهد شد، به برخی از سوالات
در پیرامون حکومت ملی آزربایجان و جنبش 21 پاسخ داده و گوشه هایی از این جنبش ملی و
دموکراتیک که تا کنون مکتوم مانده است پرداخته شود.
پیشینه تاریخی
فرقه دمکرات آزربایجان و حکومت ملی
فرقه دمکرات آزربایجان در برهه ای که آزربایجان
در آتش تبعیضات و ظلم می سوخت و حکومت شونیستی پهلوی از هیچ گونه جنایتی در این خطه
فروگذار نمی کرد پس از مذاکرات و مکاتبات بین میرزا علی شبستری و سید جعفر پیشه وری
تشکیل شد .
در اوایل شهریور ماه 1324سید جعفر پیشه وری، این
معلم آزادی خواه و بزرگ مرد که سال سال عمر خود را در راه آزادی صرف کرده بود به تبریز
آمد و با این اقدام نخستین گام تشکیل فرقه دمکرات آزربایجان برداشته شد، سید جعفر پیشه وری و میرزا علی شبستری پس از مذاکرات
جدی قرار را بر این دانستند که نظر صادق پادگان مسئول وقت حزب توده را نیز جلب کنند
. صادق پادگان با در نظر گرفتن تجربیاتی که طی سالیان دراز در راه مبارزه سیاسی به
دست آورده بود شعارهای ملی آقایان پیشه وری و شبستری را تصدیق نمود و آمادگی خود را
برای فداکاری در این راه اعلام داشت .
موسسین فرقه به منظور ایجاد یک فرقه ملی لزوم جلب
عموم طبقات را تجت شعارهای معین ملی عمیقا درک کرده بودند لذا پیشه وری، شبستری و پادگان
پس از سه روز مذاکره تصمیم گرفتند که ابتدا سازمان ملی با عنوان فرقه دمکرات آزربایجان
دهند، تا آن زمان آزربایجان تحت تاثیرات متعصبین شونیست فارس به اظهار خصوصیات ملی
خود جسارت نمی ورزیدند و به همین لحاظ مسئله جذب و عضو گیری بحثی فوق جدی بود لذا بیانیه
12 شهریور روز دوشنبه 12 شهرویر 1324 فرقه دمکرات با انتشار بیانیه "مراجعت نامه"
به زبان فارسی و ترکی ازربایجانی مشتمل بر یک مقدمه و 12 ماده که حاوی نظرات اساسی
موسیسن فرقه دمکرات بود تشکیل خود را رسما اعلام داشت . دو روز پس از انتشار این بیانیه
دور دوم روزنامه آزربایجان با مدیریت میرزا علی شبستری به عنوان ناشر افکار فرقه دمکرات
آزربایجان منتشر شد .
فرقه دمکرات در تاریخ 29/06/1324 کنفرانسی با شرکت
1500 نفر از طبقات مختلف مردم آزربایجان را در تبریز تشکیل داد و قطهنامه ای جهت مخابره
به انجمن های وزارای خارجه دولل متفق در لندن به تصویب رسانید و همچنین رو ز10 مهرماه
نخستین کنگره فرقه دمکرات آزربایجان توسط میر جعفر پیشه وری افتتاح گردید، فرقه دمکرات
در روزهای نخست 60 هزار نفر از اعضای مستعفی حزب توده در صفوف خود پذیرفت .
پس از چندی صحنه مشروطیت در آزربایجان تکرار می
شد و به معنای درست کلمه یک نهضت حقیقی در جریان بود به همین لحاظ هنگامی که فرقه دمکرات
در برابر تجاوزات و وحشیگری های ژاندارمها و اربابان به دهقانان دستور داد که از خود
دفاع کنند بلافاصله در دهات و قصبات پاسگاه های ژاندارمری و مزدوران اربابان به وسیله دهقانان خلع سلاح شدند.
شهر میانه که بیش
از همه شاهد جنایات ژاندرم ها و مامورین دولتی بود پیش از سایر شهرها در روز
26/8/1324 به دست طرفداران فرقه دمکرات سقوط کرد . به علاوه در زنجان نیز ایل های اصلان
لو، جهانشالو، قجر و مقدم که بوسیله نیروهای دولتی مسلح شده بودند به نفع فرقه دمکرات
وارد میدان شده در تصرف شهرها و دههات به یاری نیروهای مسلح فرقه شتافتند البته سازمان
فدائیا فرقه دمکرات تا حدودی از کمک های تسلیحاتی نیروهای نظامی شوروی نیز برخوردار
بودند ولی تنها وجود سلاح نمی تواند ایجاد انقلاب کند در هر قیام و انقلابی شرط اصلی
و اولیه وجود توده مردمی است که آماده قیام بوده و به حقانیت کار خود ایمان داشته باشد .
در 17 آذرماه هئیت ملی آزربایجان با نماینده مرکز
"مرتضی قلی بیات" نخست وزیر سابق ایران جهت مذاکره با مسئولین فرقه دمکرات
به تبریز آمده و با پیشه وری، شبستری، بی ریا و فریدون ابراهیمی وارد مذاکره شدند .
روز 21 آذرماه 1324 مجلس ملی آزربایجان افتتاح و
شروع به کار نمود و در جلسه قبل از ظهر خود پیشه وری را مامور تشکیل دولت ملی کرد
. بعد ظهر کابینه خود را به شرح ذیل معرفی کرد :
.1 سید جعفر پیشه وری نخست وزیر
.2 دکتر سلام الله جاوید وزیر کشور
.3 جعفر کاویان وزیر قشون خلق
.4 دکتر مهتاش وزیر کشاورزی
5 . محمد بی ریا وزیر فرهنگ و معارف
.6 رضا رسولی وزیر تجارت و اقتصاد
.7 دکتر اورنگی .زیر بهداری
8 . غلامرضا الهامی وزیر دارای
.9 یوسف عضیما وزیر دادگستری
.10 ژنرال کبیری وزیر پست
.11تا تعیین وزیر کار کارهای مربوط به آن وزارت خانه را نخست وزیری نظارت
خواهد کرد .
و کابینه به اتفاق آرای به تصویب رسید سپس مجلس
ملی زینالعابدین قیامی را به ریاست دیوان تمییز و فریدون ابراهیمی را به سمت دادستان
کل آزربایجان منصوب کرد و پیشه وری در سمت نخست وزیری برنامه خود را به تفصیل ذیل بیان
داشت :
.1 شناساندن مختاریت آزربایجان به تمام دنیا
.2 انتخاب انجمنهای ایالتی و ولایتی
.3 اقدام در آبادانی ازربایجان
.4 طرد کارمندان و نظامیان خائین و انتخاب افراد صادق به خلق به جای آنها
.5 تنظیم بودجه ملی
.6 تشکیل قشون ملی از دسته های فدایی و مسلح
ساختن آنان با سلاح خای مدرن
.7 برقراری تعلیمات عمومی و مجانی و اجباری
به زبان مادری و تاسیس دانشگاه
.8 توسعه صنایع و تجارت
.9 تعمیر و احداث راهها و توسعه وسایل ارتباطی
.10 تنظیم لایحه قانونی جهت رفع اختلافات مالکین
و دهقانان با رضایت طرفین
.11 تقسیم اراضی خالصه و املاک مالکین متواری بین دهقانان، تقویت کشاورزی
به شکلی که با دادن اعتبار به دهقانان مسئله زمین را حل کند و مالکین به میل و رغب
خود زمینه ها را به قیمت عادلانه بفروشند.
.12 مبارزه با بیکاری
.13 تنظیم قانون کار و بیمه کارگزان
.14 تامین بهداشت
.15 اصلاح قوانین مصوب مجلس شورای ملی به تناسب
زندگی و مختاریت آزربایجان و پیشنهاد لوایح مفید به مجلس ملی.
.16 قبول مالکیت خصوصی و اقدامات خصوصی که موجب
ترقی کشور می گردد.
.17 احترام به آزادی عقیده
.18 قبول حقوق تساوی برای اقلیت های ساکن آزربایجان(کرد، ارمنی و آسوری(
.19 حکومت ملی آزربایجان حکومت مرکزی را به
رسمیت شناخته و تصمیمات مجلس شورای ملی ایران را در حدودی که با مختاریت آزربایجان
مغایرتی نداشته باشد و با تصمیمات مجلس موسسان و مجلس ملی آزربایجان و مراجعت نامه
فرقه دمکرات آزربایجان یکسو و با منافع ملی ما نخالف نباشد، به اجرا خواهد گذاشت.
روز22آذر ماه1324 پادگان تبریز خلع سلاح شده وتمای
سلاح ها در اختیار قشون خلق قرار گرفت و حکومت ملی طی اعلامیه ای تشکیل دولت ملی و
تحویل گرفتن ادارات را به اطلاع عموم رسانید و از کارمندان دولت خواست چنانچه مایلند
به کار خود ادامه دهند و درغیر این صورت به هر مکانی که مایلند منتقل می شوند .
سال 1324 مرحله اوج مبارزات دهفانی در آزربایجان بود . دهقانان علاوه بر امتناع از پرداخت مالیاتهای ضالمانه جنسیو نقدی به اربابان حتی حاضر به پرداخت بهره مالکانه از محصول نیز نبودند به همین علت در اکثر دهات آزربایجان خرمن ها تا شهریور ماه بر زمین بود مجلس ملی آزربایجان نیز در اجرای برنامه دولت مربوط به اراضی خالصه را به تصویب رسانید و ماده 15 آن مربوط به مصادره کلیه اموال منقول و غیر منقول کسانی که آزربایجان را ترک نموده و در تهران و یا سایر شهرها علیه آادی و حکومت به تشبثاتی دست می زدند مقرر داشت : ( املاک، مراتع، باغات مشمول مصادره و به موجب آئین نامه مصوب هئیت وزیران بین دهقانان تقسیم خواهد شد (
ب. قوام السطنه و حل مسئله آزربایجان
دولت قوام پس از امضای موافقت نامه "سادچیکوف"
و اطمینان از روش های سیاسی دولت شوروی درباره تخلیه ایران و موضوع آزربایجان برای
مذاکره با حکومت ملی آزربایجان قدیم پیشنهاد نمود و حکومت ملی نیز دعوت قوام را پذیرفته
و هئیت نمایندگان آزربایجانی به سرپرستی پیشه وری روز هشتم اردیبهشت ماه 1325 به تهران
رفت ورود هئیت نمایندگان آزربایجان به تهران با استقبال پرشور مردم رو به رو گرید به
طوری ژاندرمری به سرپرستی "شوارتسکف" مستشار آمریکایی در مقام جلوگیری از
حرکت کارگزان تهران برآمد و عده ای را به خاک و خون کشید .
مذاکرات هئیت نمایندگان آزربایجان پس از 15 روز
نتییجه ای نبخشید و هئیت نمایندگان در مورخ 23/2/1325 به تبریز بازگشتند و لیکن مذاکرات
قطع نشده و قرار بر این شده که کمسیونی از تهران به تبریز رفته و در محل مطالعه برای
یافتن راه حل مسائل مورد اختلاف را دنبال کنند.
روز نهم ماه می مطابق 19 اردیبهشت 1325 تخلیه کامل
ایران از نیروهای شوروی از ایران پایان یافت و لیکن از نظر دولت آمریکا و انگلیس ارتجاع
داخلی موقعی مئسله آزربایجان حل می گردید که نهضت آزربایجان توام با آزادی های ناقص
در ایران سرکوب شود لذا شورا امنیت پس از تخلیه ایران از نیروهای شوروی مسئله آزربایجان
را پیش کشید.
در دور دوم مذاکرات دولت مرکزی با اظهار اینکه زنجان
در تقسیمات کشوری جزو آزربایجان نمی باشد و باید سلطه حکومت ملی بیرون آید خواستار
تخلیه زنجان شد علی هذا انجمن ایالتی آزربایجان در مورخه 20/8/1325 زنجان را قشون ملی
تخلیه و به دولت مرکزی تحویل نمود و تخلیه زنجان تا پایان آبانماه پایان پذیرفت ولی
چون مردم زنجان هنوز ظلم بیداد ژاندرمها و اجحافات بی شرمانه ذوالفقاری ها و سایر خانها
را به یاد داشتند در اواخر آبانماه عده ای کثیری از اهالی زنجان در طی تلگرافی به قوام
السطنه اعلام داشتند که زنجان جز آزربایجان است و تمایلی برای جدا شدن حکومت ملی ندارند
اما با تمای اینها زنجان تخلیه شد، هر پاسگاهی که تخلیه می شد حومه آن مورد قتل و غارت
ذولفقاری ها و اسلحه داران حکومتی قرار می کرفت و در انتها زنجان توسط نیروهای نظامی
تهران اشغال شد .و هیچگونه ظلم و قتل و عام و تجاوزی علیه مردم زنجان فروگذار نکرد
حکومت ملی با تخلیه زنجان یکی از اصلی ترین پایگاههای خود را از دست داد و یک قدم به
پرتگاه سقوط نزدیکتر شد و دولت مرکزی نیز با حمله به زنجان در صدد آماده کردن زمینه
روحی برای حمله به آزربایجان و بهره برداری از شکست روحی نیروهای ملی آزربایجان برآمد
.
در دوازدهم آذر متینگ عظیمی از طرف فرقه دمکرات
آزربایجان و اتحادیه کارگزان آزربایجان در میدان عالی قاپو تبریز تشکیل شد و شرکت کنندگان
پس از استماع سخنان ناطقین برای کسب اجازه از فرقه دمکرات جهت به دست گرفتن اسلحه به
سوی کمیته مرکزی فرقه به راه افتادند و در آزربایجان علاوه بر نیروهای منظم و قزلباش
نیروهای داوطلب بابک نیز شکل گرفت، نیرویی که انجام وظایف پارتیزانی را برعهده داشت .
نیروهی حکومت مرکزی برای تصرف میانه در حرکت بودند
و نیروهای ازربایجان در قافلان کوه سنگر گرفته و حتی گروههای پارتیزانی نیز وارد عمل
شده بودند . جبهه میانه به دو قسمت جنوبی که نیروهای تازه باش قیزیل باش (سربازان وظیفه)
از آن دفاع می کردند و جبهه شمالی که در دست فدائیان و افراد ایل جهانشاهلو اصلانلو
بود تقسیم می شد .
در روز های 17.18آذرماه هواپیما های ارتش شاهنشاهی
اعلامیه هایی را پخش کردند و قوام در طی این اعلامیه اعلام کرد" اعزام قوای تأمینه
به آزربایجان به هیچ وجه جنبه ی تعارضی و لشکرکشی ندارد و جز حسن اجرای انتخابات و
حفظ آزادی عمومی هدف دیگری را دارا نیست" و در 25.9.19قوام فرمان حرکت قوای تأمینه
به آزربایجان را صادر کرد و از همان روز جنگ از محور میانه آغاز گشت و با شکست قوای
حکومت ملی و عقب نشینی آنان آزربایجان اشغال شد و از صبح روز 21 آذر کشتار بی رخمانه
در سراسر آزربایجان شروع شد.22 آذر ماه 1325 نیروهای برخورد با مفاوتی وارد شهر شده
و بلافاصله در شهر حکومت نظامی برقرار گشت و سرتیپ هلشمی فرمانده نیروهای اعزامی در
مقابل شهرداری تبریز الغا قرارداد های منغقده
بین تهران و تبریز را اعلام نمود.
شهود عینی و قابل اعتمادشهادت می دهند که سوران
ذوالفقاری به سرکردگی محمود خان ذوالفقاری دوشادوش ارتش وارد میانه شدند و در اجرای
دستور سران ارتش دسته دسته به خانه های مردم وارد شده و به چپاول پرداختند و احشام
دهقانان را دسته دسته به یدک کشیده و غرت می کردند.
در حقیقت21آذر 1325 به یک صحنه ی طوفانی تبدیل گشت،میدانی
که درآنشقاوت،پستی،تنگ نظری و غلامی در یک سو و دلیریف شهامت و علو نفس در سوی دیگربه
مقابله پرداختند.هنوز طلایه ی ارتش شاهنشاهی در زندان خودنمایی نکرده شهر به خون کشیده
شدف سراب کانون آزادی سراپا به آتش کشیده شد دهکده ها به غارت رفت، فدائیان را همچون
اسرای قرون وسطایی به قاری بسته و دهقانان را قطعه قطعه کردند و عاری از شرف انسانی
به هتک ناموس زنان پرداختند ، اردبیل تلخ تر از روز 26 آذر به یاد ندارد، از افزونی
شهیدان را آمد و شد بسته شدو موج خون و جنایت شهر تبریز را نیز فرا گرفت و اوباش و
رجاله های شهر به نام میهن پرستان گرد آمده و به قتل و غارت پرداختند ، فریدون ابراهیمی
که دانش شگرف خویش را به خدمت توده های مظلوم گماشته بود مرگ را با چنان گشاده رویی
استقبال کرد که دزخیم را به کرنش واداشت در این روز تمامی کتاب های ترگی گرده آوری
شده وبه آتش کشیده شدند.جنایات ارتش آزادی بخش شئونیست درآزربایجان27هزار اعدام و بیش
از 70 هزار نفر پناهنده به ارمغان گذاشت.
اندیشه های حکومت ملی آزربایجان
حکومت ملی آزربایجان، در واقع تجلی دولت شوندگی
ملی و ترمیم غرورملی در آزربایجان جنوبی بود.فرقه ی دموکرات آزربایجان در واقع، پردازنده
ی اندیشه ای توام با ناسیونالیسم، مدرنیته و استقلال طلبی ملی بود که با این روند توانست
در طول حکومت یکساله ی خود به توفیقات فراوانی در عرصه های مختلف دست یابد.
این حکومت با بهره گیری از عنصر نخبه پروری، از
عوام گرایی فاصله گرفت و به معنای دقیق کلمه، عام مردم را صاحب اندیشه کرد. این عامل
به تنهایی، سبب گشت که با گذشت دهه های متمادی، از سرکوب فیزیکی این حکومت، اندیشه
ها و تز های آن در میان عام مردم آن عصر و قشر نخبه ی عصر های آتی ریشه بدواند.
تفکر چپ و طبقاتی این فرقه، حقیقتی غیر قابل انکار
است اما و بسیاری دیگر از سران فرقه ی دموکرات آزربابجان همچون سید جعفر پیشه وری،
محمد بی ریا، فریدون ابراهیمی و صاحب اندیشه ی ملی بوده و در صدد تشکیل جمهوریتی بر
پایه ی ناسیونال -سوسیالیسم و یا سویال دموکراسی بودند. جهانبینی ملی- طبقاتی، این
حکومت در تئوری پردازی های سیاسی و همچنین رشد و تکوین، بیانیه ی 12 شهریور، منشور
فکری فرقه ی دموکرات، که سرتاسر تجلی روح ملی گرائی و باور های ملی است، قابل رویت
است.
فرقه دموکرات آزربایجان زمانی دغدغه ی مسئله ی ملی
خلق ها و تئوری مبارزه ی ملی، شکل داد که جامعه ی روشنفکری سیاسی، در مبارزات طبقاتی
و یا مدافعه از پایگاه آپارتاید پهلوی معطوف گشته بود و اندیشه های ملی خلق ها از سوی
هردو جبهه، تحت شدید ترین تنش ها و انتقاد ها، قرار داشتند. اما تئوری مبارزه ی ملی
این گروه،که سید جعفر پیشه وری از شاخص ترین افراد آن بودند، جایگاه شگرفی را در میان
دگراندیشان بدست آورد.
تاثیر در نسل های آینده
تئوری مبارزه، فرقه دموکرات آزربایجان به مهم ترین
خواستگاه جنبش چپ آزربایجان در عصر های آتی مبدل گشت. چپ آزربایجان، در طول پنجاه و
اندی سال، حاکمیت ایدئولوژی شوونیستی، با رویکردی معطوف به توده ی مردم، در کنار مدافعه
از حقوق از حقوق زحمتکشان آزربایجان، از زبان، ادبیات، موسیقی و ارزش های فرهنگی و
تاریخی آن دفاع کرده و با تکیه بر این ارزش ها به مقاومت در برابر ارزش های دروغین
حاکم پرداخته و بار اصلی مدافعه از ارزش های فرهنگی آزربایجان را در این دوران بردوش
کشیده است. بزرگانی چون، پروفوسور حمید نطقی، بولود قاراچورلو، صمد بهرنگی، دکتر غلامحسین
ساعدی، دکتر محمدعلی فرزانه، دکتر محمد تقی زهتابی، دکتر جواد هیئت و... همه در دوره
ای خاص در صفوف چپ قرار داشتند، همه می دانند که تالیفات این بزرگان چه تأثیر شگرفی
در تثبیت هویت ملی آزربایجان داشتند. در واقع چپ آزربایجان جبهه بزرگی بود که در آن
طیف وسیعی از آزادیخواهان ملی و عدالتجوی آزربایجان فعال بودند.
جنبش چپ آزربایجان با به تئوری‌های مطالبات ملی
حکومت ملی آزریاجان، توانست جنبشی تمام ملی را برای دفاع و احیای حقوق پایمال شده ی
آزربایجان بنیان نهد. جنبشی که امروز با نام حرکت ملی آزربایجان در جهان سیاسی شناخته
می شود، در واقع حاصل تکامل و حتی عینیت تئوری مبارزه ی این گروه است .
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر